بازار اسپات و فیوچرز: راهنمای جامع تفاوت ها، مزایا و معایب

در دنیای پویای بازارهای مالی تریدرها با دریایی از فرصت ها برای داد و ستد انواع دارایی ها رو به رو هستند. در این میان دو نوع بازار به عنوان ستون فقرات معاملات مدرن قد علم کرده اند: اسپات (Spot) و فیوچرز (Futures).

این دو بازار برخلاف همپوشانی در برخی جنبه ها، تفاوت های بنیادینی دارند که درک آنها برای هر تریدری (از تازه کار تا متخصص) حیاتی است. در این نوشتار به صورت عمیق به بررسی بازارهای اسپات و فیوچرز (آتی) می پردازیم که در ابتدا به معرفی جداگانه هر یک از این بازارها و بعد از آن تفاوت های اساسی آنها را از زوایای گوناگون از قبیل زمان تحویل، تسویه حساب و… مورد بررسی دقیق قرار می دهیم. آخر این تفاوت ها را در بازارهای کلیدی مانند فارکس، ارز دیجیتال و کالا وا کاوی و بررسی کرده و مزایا و معایب هر کدام را به صورت شفاف و بی پرده بیان می کنیم.

معرفی بازار اسپات: معاملات نقدی و تحویل فوری

بازار اسپات که با نام های بازار نقدی یا بازار لحظه ای نیز شناخته می شود را می توان به عنوان ویترین اصلی معاملات دارایی ها در نظر گرفت. در این بازار دارایی ها (اعم از ارز، سهام، کالا یا ارز دیجیتال) با قیمت جاری بازار مورد مبادله قرار می گیرند و وجه تمایز اصلی آن، تحویل فوری دارایی پس از انجام معامله است.

در یک معامله اسپات شما به عنوان خریدار، دارایی مورد نظر را با قیمت فعلی آن خریداری می کنید و در مقابل فروشنده آن را به شما تحویل می دهد. این تبادل تقریبا به صورت آنی یا در کوتاه ترین زمان ممکن صورت می گیرد. سادگی و سرعت از ویژگی های بسیار آشکار و نمایان معاملات اسپات است که آن را به گزینه ای جذاب برای طیف گسترده ای از تریدرها تبدیل کرده است.

تسویه حساب در بازار اسپات

در معاملات اسپات فرآیند تسویه حساب معمولا به صورت نقدی و ظرف مدت زمان کوتاهی موسوم به T+2 (دو روز کاری پس از معامله) انجام می شود. به این معنی که خریدار موظف است وجه معامله را حداکثر تا دو روز کاری پس از انجام معامله به حساب فروشنده واریز کند و فروشنده نیز متقابلا باید دارایی مورد معامله را به خریدار تحویل دهد. البته لازم به ذکر است که در برخی از بازارهای نوین مانند بازار ارز دیجیتال، به دلیل زیرساخت های تکنولوژیک پیشرفته، تسویه حساب می تواند به صورت آنی و در لحظه انجام معامله صورت پذیرد، که این امر بر جذابیت و کارایی معاملات اسپات در این بازارها می افزاید.

معرفی بازار فیوچرز: قراردادهای فیوچرز و تعهدات آینده

در مقابل بازار اسپات، بازار فیوچرز (آتی) دنیایی متفاوت از معاملات را به روی تریدرها می گشاید. بازار فیوچرز صحنه داد و ستد قراردادهای آتی (Futures Contracts) است و قرارداد فیوچرز ( آتی)، اساسا یک تعهد قانونی است بین خریدار و فروشنده، مبنی بر خرید یا فروش یک دارایی مشخص (مانند کالا، ارز، شاخص سهام یا ارز دیجیتال) در تاریخ معین در آینده (تاریخ سر رسید) و با قیمتی که از قبل در زمان انعقاد قرارداد توافق شده است. به عبارت دیگر در یک قرارداد فیوچرز شما نه به صورت مستقیم با خود دارایی بلکه با یک وعده و تعهد برای تحویل یا دریافت آن دارایی در آینده معامله می کنید. این رویکرد بازار فیوچرز را به ابزاری قدرتمند برای پوشش ریسک، سفته بازی و آربیتراژ تبدیل کرده است.

انواع قراردادهای فیوچرز

قراردادهای فیوچرز از نظر نوع دارایی پایه، تنوع بسیار زیادی دارند و تقریبا هر نوع دارایی قابل تصوری می تواند به عنوان مبنای یک قرارداد فیوچرز قرار گیرد. برخی از رایج ترین انواع قراردادهای فیوچرز عبارتند از:

• قراردادهای آتی کالا (Commodity Futures): شامل قراردادهای آتی مربوط به کالاهای اساسی مانند نفت خام، طلا، نقره، گندم، ذرت، قهوه، شکر و بسیاری دیگر. این قراردادها به تولیدکنندگان و مصرف کنندگان کالاها امکان می دهند تا ریسک نوسانات قیمت را پوشش دهند.
• قراردادهای آتی شاخص سهام (Stock Index Futures): این قراردادها بر اساس شاخص های مهم بازار سهام مانند شاخص S&P 500، داوجونز، نزدک و … ایجاد می شوند و به سرمایه گذاران امکان می دهند تا بر روی روند کلی بازار سهام شرط بندی کنند یا پرتفوی سهام خود را در برابر نوسانات بازار بیمه نمایند.
• قراردادهای آتی نرخ ارز (Currency Futures): قراردادهای آتی مربوط به جفت ارزهای اصلی و فرعی مانند یورو/دلار، پوند/دلار، ین/دلار و … هستند. شرکت های بین المللی و تریدرهای فارکس از این قراردادها برای پوشش ریسک نوسانات نرخ ارز و سفته بازی در بازار ارز بهره می برند.
• قراردادهای آتی نرخ بهره (Interest Rate Futures): این قراردادها بر اساس نرخ بهره اوراق قرضه دولتی و سایر ابزارهای مالی با نرخ بهره ثابت طراحی می شوند و به سرمایه گذاران و موسسات مالی امکان می دهند تا ریسک تغییرات نرخ بهره را مدیریت کنند.
• قراردادهای آتی ارز دیجیتال (Cryptocurrency Futures): با ظهور و محبوبیت ارزهای دیجیتال، قراردادهای فیوچرز بیت کوین، اتریوم و سایر رمزارزهای مطرح نیز به سرعت جایگاه خود را در بازار پیدا کرده اند. این قراردادها به تریدرها اجازه می دهند تا بر روی نوسانات شدید قیمت ارزهای دیجیتال خرید و فروش کنند، بدون نیاز به نگهداری مستقیم این دارایی های دیجیتال.

تسویه حساب در بازار فیوچرز

فرآیند تسویه حساب در بازار فیوچرز می تواند به دو شکل اصلی فیزیکی یا نقدی انجام شود، و نوع تسویه حساب در مشخصات هر قرارداد فیوچرز به طور دقیق ذکر می شود.

در تسویه حساب فیزیکی (Physical Delivery) در تاریخ سر رسید قرارداد، دارایی پایه قرارداد به صورت واقعی به خریدار تحویل داده می شود. این نوع تسویه بیشتر در قراردادهای فیوچرز کالا (مانند نفت، طلا، گندم) رایج است چرا که در این موارد هدف نهایی برخی از خریداران، دریافت و استفاده از خود کالا است. در تسویه حساب نقدی (Cash Settlement) در تاریخ سر رسید هیچ تبادل فیزیکی دارایی صورت نمی گیرد. بلکه ما به التفاوت قیمت توافق شده در قرارداد و قیمت پایانی دارایی پایه در بازار اسپات (در تاریخ سر رسید) بین خریدار و فروشنده به صورت نقدی مبادله می شود. این نوع تسویه بیشتر در قراردادهای آتی (فیوچرز) شاخص سهام و نرخ ارز رایج است، زیرا تحویل فیزیکی این نوع دارایی ها معمولا امکان پذیر یا مطلوب نیست.

مارجین در معاملات فیوچرز

یکی از ویژگی های کلیدی بازار فیوچرز استفاده از مارجین (Margin) در معاملات است. برای ورود به معاملات فیوچرز، تریدرها نیازی به پرداخت کل ارزش قرارداد ندارند، بلکه فقط باید مبلغی را به عنوان وجه تضمین (Margin) نزد بروکر خود سپرده گذاری کنند. این وجه تضمین در واقع نوعی وثیقه است که برای پوشش ریسک احتمالی نوسانات قیمت و تعهدات طرفین قرارداد در نظر گرفته می شود.

دو نوع مارجین اصلی در معاملات فیوچرز وجود دارد:

• مارجین اولیه (Initial Margin): این مبلغ حداقل وجهی است که تریدر در ابتدای معامله و برای باز کردن پوزیشن معاملاتی باید به حساب خود واریز کند. میزان مارجین اولیه معمولا به صورت درصدی از ارزش اسمی قرارداد تعیین می شود و بسته به نوع دارایی پایه و نوسانات بازار متغیر است.
• مارجین نگهداری (Maintenance Margin): حداقل مبلغی است که باید به طور پیوسته در حساب معاملاتی تریدر برای حفظ پوزیشن معاملاتی باز وجود داشته باشد. اگر موجودی حساب تریدر به دلیل ضرر و زیان به کمتر از مارجین نگهداری برسد، بروکر از تریدر درخواست می کند تا حساب خود را شارژ کند (Margin Call) و به سطح مارجین اولیه بازگرداند. در غیر این صورت، بروکر مجاز است پوزیشن معاملاتی معامله گر (تریدر) را به صورت اجباری ببندد (لیکویید شدن) تا از ضرر بیشتر جلوگیری کند.

استفاده از مارجین در معاملات فیوچرز به تریدرها امکان می دهد تا با سرمایه اندک، حجم معاملات بسیار بزرگتری را کنترل کنند و از اهرم (Leverage) بهره مند شوند. لوریج می تواند سود را به طور چشمگیری افزایش دهد اما در عین حال ریسک ضرر را نیز به همان نسبت تشدید می کند. بنابراین مدیریت مارجین و درک کامل مکانیسم های اهرمی برای موفقیت در بازار فیوچرز بسیار حیاتی است.

کاربردهای بازار فیوچرز

بازار فیوچرز فراتر از ابزاری برای سفته بازی و کسب سود از نوسانات قیمت، کاربردهای متنوع و مهم دیگری نیز دارد که نقش آن را در اقتصاد جهانی برجسته می سازد. مهم ترین این کاربردها عبارتند از:

• پوشش ریسک (Hedging): یکی از اصلی ترین و مهم ترین کاربردهای بازار فیوچرز، پوشش ریسک است. تولیدکنندگان، مصرف کنندگان و سرمایه گذاران می توانند از قراردادهای فیوچرز برای محافظت از خود در برابر نوسانات نامطلوب قیمت در آینده استفاده کنند. به عنوان مثال یک کشاورز می تواند با فروش آتی (فیوچرزی) محصول خود (مثلا گندم)، قیمت فروش محصول خود را در آینده تضمین کند و ریسک کاهش قیمت در زمان برداشت محصول را پوشش دهد. به همین ترتیب یک شرکت هواپیمایی می تواند با خرید فیوچرز نفت هزینه سوخت خود را در آینده تثبیت نماید و از افزایش ناگهانی قیمت نفت محافظت کند.
• سفته بازی (Speculation): تریدرها می توانند با پیش بینی صحیح روند قیمت ها در آینده، از طریق خرید (Long) یا فروش (Short) قراردادهای فیوچرزی سود کسب کنند. اگر یک تریدر پیش بینی کند که قیمت طلا در آینده افزایش خواهد یافت می تواند قرارداد آتی طلا را خریداری کند و در صورت تحقق پیش بینی با فروش قرارداد در قیمت بالاتر، سود به دست آورد. در مقابل اگر پیش بینی کند که قیمت یک ارز کاهش خواهد یافت، می تواند قرارداد آتی آن ارز را به فروش برساند (فروش استقراضی) و از کاهش قیمت سود ببرد.
• آربیتراژ (Arbitrage): آربیتراژگران تریدرهایی هستند که به دنبال کسب سود بدون ریسک از اختلاف قیمت یک دارایی در بازارهای مختلف یا بین قراردادهای فیوچرز و بازار اسپات هستند. به عنوان مثال اگر قیمت قرارداد فیوچرز ( آتی) طلا در یک بورس به طور موقت بالاتر از قیمت منصفانه آن در بازار اسپات باشد، یک آربیتراژگر می تواند به طور همزمان قرارداد آتی طلا را بفروشد و طلای فیزیکی را در بازار اسپات بخرد و با استفاده از این اختلاف قیمت سود بدون ریسک کسب کند.

مقایسه کلیدی بازار اسپات و فیوچرز: زمان تحویل، تسویه و اهداف معاملاتی

برای درک بهتر تفاوت های کلیدی بین بازارهای اسپات و فیوچرز، جدول زیر مقایسه جامعی از ویژگی های اصلی این دو بازار ارائه می دهد:

تفاوت اسپات و فیوچرز در بازارهای مختلف

تفاوت های بین اسپات و فیوچرز اگرچه در اصول کلی ثابت هستند اما می توانند در بازارهای مختلف مانند فارکس، ارز دیجیتال و کالا جزئیات و ویژگی های خاص خود را داشته باشند:

اسپات و فیوچرز در بازار فارکس

معاملات اسپات در بازار فارکس به معنای خرید و فروش آنی جفت ارزها با نرخ لحظه ای است. تسویه حساب معمولا ظرف دو روز کاری انجام می شود. معاملات اسپات در فارکس به دلیل حجم بسیار بالای معاملات، به شدت نقد شونده هستند و اسپرد (تفاوت بین قیمت خرید و فروش) نسبتا کمی دارند. بازار اسپات فارکس هسته اصلی معاملات ارز در جهان را تشکیل می دهد. معاملات فیوچرز در بازار فارکس به معنای تعهد به خرید یا فروش یک جفت ارز در تاریخ و قیمتی مشخص در آینده است. معاملات فیوچرز در فارکس معمولا برای پوشش ریسک نوسانات نرخ ارز توسط شرکت های بین المللی و موسسات مالی استفاده می شوند، اما تریدرهای خرد نیز می توانند از آنها برای سفته بازی بهره ببرند. این معاملات از لوریج بالایی برخوردارند و می توانند سود یا زیان قابل توجهی را در مدت زمان کوتاه به همراه داشته باشند. سوآپ (نرخ بهره شبانه) در معاملات فیوچرز فارکس بر اساس اختلاف نرخ بهره دو ارز محاسبه می شود و می تواند بر هزینه نگهداری پوزیشن های باز تاثیرگذار باشد.

اسپات و فیوچرز در بازار ارز دیجیتال

معاملات اسپات در بازار ارز دیجیتال به معنای خرید و فروش آنی رمزارزها (مانند بیت کوین، اتریوم و …) با قیمت لحظه ای است. تسویه حساب معمولا به صورت آنی انجام می شود. معاملات اسپات در بازار ارز دیجیتال به دلیل ماهیت نو ظهور و غیرمتمرکز این بازار، به شدت پرنوسان هستند و ریسک بالایی دارند، اما در عین حال فرصت های سودآوری قابل توجهی را نیز ارائه می دهند. معاملات فیوچرز در بازار ارز دیجیتال به معنای تعهد به خرید یا فروش یک رمزارز در تاریخ و قیمتی مشخص در آینده است. این معاملات نیز از اهرم ( لوریج) بالایی بهره می برند و می توانند سود یا زیان های هنگفتی را به سرعت ایجاد کنند. معاملات فیوچرز در بازار ارز دیجیتال به دلیل نوسانات شدید قیمت ها و ریسک بالای بازار رمزارزها، به طور خاص ریسک بسیار بالایی دارند و نیازمند مدیریت ریسک بسیار دقیق و حرفه ای هستند. لازم به ذکر است که صرافی های محدودی قراردادهای فیوچرز ارز دیجیتال را ارائه می دهند و کارمزد این نوع معاملات معمولا از معاملات اسپات بیشتر است.

اسپات و فیوچرز در بازار کالا

معاملات اسپات در بازار کالا به معنای خرید و فروش آنی کالاها (مانند طلا، نفت، گندم) با قیمت لحظه ای است. در معاملات اسپات کالا تحویل فیزیکی کالا معمولا انجام می شود و خریدار باید هزینه های مربوط به حمل و نقل و انبارداری را نیز در نظر بگیرد. معاملات فیوچرز در بازار کالا به معنای تعهد به خرید یا فروش یک کالا در تاریخ و قیمتی مشخص در آینده است. معاملات فیوچرز در بازار کالا بیشتر برای پوشش ریسک و مدیریت قیمت توسط تولید کنندگان و مصرف کنندگان استفاده می شود. تسویه حساب در این معاملات می تواند به صورت فیزیکی (تحویل کالا) یا نقدی انجام شود.

مزایای معاملات اسپات و فیوچرز

معاملات اسپات ساده هستند و به راحتی قابل درک می باشند که قیمت ها در این بازار به صورت لحظه ای و شفاف در دسترس همگان قرار دارد. بازار اسپات به ویژه در بازارهایی مانند فارکس و ارزهای دیجیتال، از نقدشوندگی بسیار بالایی برخوردار است و در معاملات اسپات، نیازی به سپرده گذاری مارجین نیست.

معاملات فیوچرز با اهرم (Leverage) انجام می شوند. لوریج به تریدرها اجازه می دهد تا با سرمایه کم حجم معاملات بالایی انجام دهند و سود (و البته زیان) خود را چند برابر کنند. قراردادهای فیوچرز ابزاری موثر برای مدیریت ریسک قیمت هستند. تولیدکنندگان، مصرف کنندگان و سرمایه گذاران می توانند از این قراردادها برای تثبیت قیمت خرید یا فروش دارایی های خود در آینده استفاده کنند (Hedging). در معاملات فیوچرز تریدرها می توانند از اختلاف قیمت بین بازار اسپات و فیوچرز برای کسب سود بدون ریسک استفاده کنند که به آن آربیتراژ گفته می شود. همچنین در بازار فیوچرز تریدرها می توانند دارایی هایی را که مالک نیستند را به فروش برسانند (Short Selling) و از کاهش قیمت آن ها سود کسب کنند.

محدودیت ها و معایب بازار اسپات: عدم امکان فروش استقراضی و اهرم محدود

در بیشتر موارد در بازار اسپات نمی توان دارایی هایی را که مالک نیستید را به فروش برسانید (عدم امکان فروش استقراضی (Short Selling)) و از کاهش قیمت آن ها سود کسب کنید. همچنین در معاملات اسپات، لوریج وجود ندارد یا بسیار محدود است و در برخی بازارها مانند بازار کالا، خریدار باید هزینه های مربوط به نگهداری و انبارداری کالا را نیز در نظر بگیرد.

ریسک ها و معایب بازار فیوچرز: پیچیدگی، ریسک لیکویید شدن و نیاز به دانش تخصصی

بازار فیوچرز، با وجود فرصت های سودآوری قابل توجه، ریسک ها و معایب خاص خود را نیز به همراه دارد که آگاهی و مدیریت آنها برای موفقیت در این بازار ضروری است:

• پیچیدگی: معاملات فیوچرز نسبت به معاملات اسپات پیچیده تر هستند و نیاز به درک مفاهیمی مانند مارجین، تاریخ سر رسید، تسویه حساب و غیره دارند.
• ریسک لیکویید شدن (Liquidation Risk): به دلیل استفاده از اهرم (لوریج)، کوچک ترین نوسانات قیمت در خلاف جهت معامله می تواند منجر به از دست رفتن کل سرمایه (لیکویید شدن) شود.
• نیاز به دانش تخصصی: معاملات فیوچرز نیاز به دانش و تجربه کافی در زمینه بازارهای مالی، تحلیل تکنیکال و فاندامنتال و مدیریت ریسک دارند.
• ریسک مارجین کال: اگر موجودی حساب تریدر به دلیل ضرر و زیان به کمتر از مارجین نگهداری برسد، بروکر از تریدر می خواهد تا حساب خود را شارژ کند (Margin Call). در غیر این صورت بروکر می تواند پوزیشن معاملاتی تریدر را به صورت اجباری ببندد.

انتخاب بین بازار اسپات و فیوچرز: کدام استراتژی معاملاتی برای شما مناسب است؟

انتخاب بین بازار اسپات و فیوچرز، یک تصمیم استراتژیک است که باید با توجه به عوامل مختلف و به صورت آگاهانه اتخاذ شود. هیچ پاسخ یکسانی برای این سوال وجود ندارد که کدام بازار “بهتر” است، زیرا بهترین بازار برای هر تریدر، به اهداف، استراتژی معاملاتی، افق زمانی سرمایه گذاری، میزان سرمایه، سطح دانش و تجربه و میزان ریسک پذیری او بستگی دارد.

به طور کلی، برای انتخاب بازار مناسب خود، به سوالات زیر پاسخ دهید:

اهداف معاملاتی شما چیست؟ آیا به دنبال خرید و نگهداری بلندمدت یک دارایی هستید؟ در این صورت، بازار اسپات مناسب تر است. آیا هدف شما پوشش ریسک، سفته بازی در مورد نوسانات قیمت یا استفاده از فرصت های آربیتراژ است؟ در این صورت، بازار فیوچرز می تواند گزینه بهتری باشد.

افق زمانی سرمایه گذاری شما چگونه است؟ آیا یک تریدر کوتاه مدت هستید که به دنبال سودهای سریع از نوسانات روزانه قیمت است؟ بازار اسپات به دلیل نقدشوندگی بالا و اسپرد کمتر، ممکن است برای شما جذاب تر باشد. آیا یک سرمایه گذار بلندمدت هستید که به دنبال بهره برداری از روندهای بلند مدت بازار است؟ بازار فیوچرز به دلیل امکان پوشش ریسک و استفاده از لوریج، می تواند گزینه مناسب تری باشد.

میزان سرمایه اولیه شما چقدر است؟ معاملات فیوچرز به دلیل نیاز به مارجین، به سرمایه اولیه بیشتری نسبت به معاملات اسپات نیاز دارند. اگر سرمایه اولیه محدودی دارید، بازار اسپات ممکن است نقطه شروع بهتری برای شما باشد.

سطح دانش و تجربه شما در بازارهای مالی چقدر است؟ معاملات فیوچرز به دلیل پیچیدگی های بیشتر، برای تریدرهای با تجربه که دانش کافی در مورد بازارهای مالی و مدیریت ریسک دارند، مناسب تر هستند. اگر مبتدی هستید بهتر است با بازار اسپات شروع کنید و به تدریج با کسب دانش و تجربه بیشتر به بازار فیوچرز ورود پیدا کنید.

میزان ریسک پذیری شما چقدر است؟ معاملات فیوچرز به دلیل استفاده از اهرم (لوریج) ریسک بالاتری نسبت به معاملات اسپات دارند. اگر ریسک گریز هستید و تمایل به حفظ سرمایه خود دارید، بازار اسپات گزینه امن تری برای شما خواهد بود. اگر ریسک پذیری بالاتری دارید و به دنبال سودهای بالقوه بزرگتر هستید، بازار فیوچرز می تواند جذاب تر باشد، اما باید ریسک های آن را به طور کامل درک و مدیریت کنید.

جمع بندی

بازار اسپات و فیوچرز هر کدام ویژگی ها، مزایا و معایب خاص خود را دارند و هر دو نقش حیاتی در اکوسیستم بازارهای مالی ایفا می کنند. بازار اسپات ویترین اصلی معاملات نقدی و تحویل فوری دارایی ها است و به دلیل سادگی، شفافیت و نقدشوندگی بالا، برای معاملات روزانه و سرمایه گذاری های بلند مدت مناسب است. در مقابل، بازار فیوچرز به عنوان بازار قراردادهای فیوچرز، ابزاری قدرتمند برای پوشش ریسک و سفته بازی و آربیتراژ است و به دلیل لوریج بالا و امکان فروش استقراضی، برای تریدرهای حرفه ای و موسسات مالی جذابیت بیشتری دارد.

انتخاب نهایی بین این دو بازار به اهداف معاملاتی، افق زمانی سرمایه گذاری، میزان سرمایه، سطح دانش و تجربه و میزان ریسک پذیری شما بستگی دارد. هیچ بازار “بهتر” یا “بدتری” وجود ندارد، بلکه بازار مناسب، بازاری است که به بهترین شکل با نیازها و ویژگی های فردی شما سازگار باشد.

برای موفقیت در هر یک از این بازارها، مطالعه و تحلیل کافی انجام دهید، دانش و تجربه خود را به طور مداوم افزایش دهید و در صورت نیاز با مشاوران مالی خبره مشورت کنید. از تجربه های کوچک شروع کنید و ریسک خود را به دقت مدیریت کنید تا بهترین نتایج را در مسیر معاملاتی خود کسب کنید. دنیای بازارهای مالی پر از فرصت است، اما موفقیت در آن نیازمند دانش، استراتژی، انضباط و مدیریت ریسک است.